
ABASEMANCUBENI, okungoMncube, oNcube, oMzilankatha, oKhambule, oKhubisa, oDludlu, oNgonyama, noNgcamu, imvelapho yabo ikubeSotho. Njengemanje (2025), ubukhosi basemaNcubeni, buseSilutshana, eNquthu, esifundeni uMzinyathi, KwaZulu-Natal. AmaNcube, leliya lizwe, alisikelwa yiSilo uCetshwayo kaMpande, ngenxa kaMbovana, iqhawe lakhona emaNcubeni, elahlabana eMpini yaseSandlwana, yangomhlaka 22 kuMasingana (January) 1879. Njengamanje amaNcube siyawathola eZimbabwe naseSwazini ngenxa yokufuduka kwabantu nezizwe.
AMANCUBE ENTABAZWE (HARRISMITH).
Engakafki kweleNdlovukazi uMthaniya, amaNcube, siwathola akhe eNtabazwe (Harrismith), esifundazweni iFree State, njengamanje, ehle njalo aqaqele izintaba zoNdi (Underberg), KwaZulu-Natal. Umuntu esimtholayo laphaya, nguyena uMncube, (kwakuseyigama lomuntu kungakabi isibongo), ohlale laphayana wazala uMzilankatha. UMzilankatha yena uzale uMlotshwa (wakhona emaNcubeni), ozale uSiyobi.
USiyobi, nguyena owandise uzalo lwasemaNcubeni, ngoba uzale uMadlozi, uKhambule, noMbovana.
UMadlozi, esekhulile nguyena ofike wakhonza esizweni sakwaMthethwa, wanikwa indawo eneDukuduku, ihlathi eliyisinindolo. Leya ndawo yayingaphansi kobukhosi bakwaMthethwa. Kuleli hlathi lemvelo, iDukuduku, kunechibi, iNdlu-emalobe, kanti lagcina seliyinqaba yesizwe samaNcube. Indawo eyanikwa uMadlozi nabalandeli bakhe abakhonza kwaMthethwa, yayisuka eMfolozi emhlophe iyofinyelela eChweni (St. Lucia).
Abantu kuleya ndawo babethefula uma bekhuluma, yikho abakwaMncube, abafika noMadlozi, bagcina sebebizwa ngabakwaNcube (uhlamvu u-M- balugwinye bangaluphimisi)
USiyobi, ngoba yena wayesele lena ngaphansi kwezintaba zoNdi (e-Underberg), indodana yakhe encane uKhambule, wacela ifa layo kuyise. USiyobi nangempela wamnika uKhambule izinkomo, wahamba nazo wabheka ezansi kwelaseMaMpondweni. Ufike wakha ezweni eliwugwadule, izinkomo zakhe zabulawa yisomiso, zafa ngoba namanzi ayengekho.
UKUVELA KWABNTU BAKWAKHUBISA.
Ngenxa yokuthi izinkomo zikaKhambule, zabulawa yisomiso, waphindela kuyise, e-Underberg, wacela ezinye izinkomo, uyise uSiyobi wamnika. UKhambule waphindela kulona lolo gwadule, ezansi le eMaMpondweni, izinkomo zakhe zafike zafa futhi. Waphindela kuyise futhi, waguqa ngedolo wacela ezinye izinkomo, wachaza ukuthi lapho akhe khona indawo iwugwadule, yomile.
Uyise kaKhambule, uSiyobi, umnikile futhi izinkomo, ngeshwa nazo zafike zafa. Uthe uma esephindela okwesithathu kuyise, eyochaza ukuthi izinkomo ababelwe zona seziphinde zafa, uyise uSiyobi, wavuka indlobane, wabhoka ngolaka, wathi “wena usunguKhubisa-ke manje”. USiyobi wathi angeke aphinde amnike ezinye izinkomo, ngoba uyaganga, wakheleni endaweni ewugwadule.
UKhambule esezitholile izinkomo okwesithathu, wathutha endaweni ayakhe kuyo, wabuyela nganeno komfula uMzimvubu, endaweni esogwini oluseningizimu yeNatali, wakha umuzi waKwaKhubisa. Nozalo lwakhe nalo lugcine selubizwa ngokuthi bangabakwaKhubisa, yize kukhona abaningi abasala basebenzisa igama lakhe uKhambule, laba yisibongo sabo. Ekuhambeni kweminyaka, uzalo lukaKhambule, iNdlu yaKwaKhubisa, ifuduke yaze yayokwakha enhla nomfula uMhlathuze, ngaphansi kwezintaba zoNgoye. Basekhona abakwaKhubisa laphayana, bayizinduna emaNzimeleni, eMthunzini, ngaphansi kweNkosi uThanda kaMpiyezintombi Mzimela, njengamanje. Olunye uzalo lukaKhambule, lwahamba lwaze lwafinyelela eBaqulusini, phakathi kweVryheid neDumbe, andaweni ebizwa ngokuthi kuseNkambule njengamanje, (empeleni kuKwaKhambule).
ABASEMANCUBENI ESILUTSHANA.
Enye yamadodana kaSiyobi kwakunguMbovana, owahamba yena wayokwakha phezu komfula uMzinyathi, endaweni ayayisinikwe abantu bakwaNgobese, ngaphansi kubuholi beNkosi uSihayo kaXongo. UMbovana lapha wafika wakha nomfowabo uShodoba owayeyinyanga edumile. UShodoba lona, nguyena umuntu wokuqala owadutshulwa wabulawa ngamasosha amaNgisi eMpini yaseSandlwana. Ngesikhathi impi kaZulu isondela izithela embuthweni wamaNgisi, uShodoba Mncube lona, nguyena owayephethe ukhamba olunentelezi. Le ntelezi yayenza ukuthi kubenenkungu, izitha zingawaboni amabutho kaZulu, kodwa wona amabutho azibone izitha. UMbovana, umfowabo kaShodoba, ubeyisilomo eSilweni uCetshwayo ngemuva kweMpi yaseSandlwana, waklonyeliswa ngezwe laseSilutshana, khona eNquthu.
Ubukhosi basemaNcubeni, busekhona kuleya ndawo namanje. UMbovana uzale uMaweni, yena wazala uMgombane, yena wazala Msimbu, yena wazala uFelani. INkosi uFelani ayiphilanga isikhathi eside, yasheshe yakhothama. Ngemuva kwakhe kuphathe iNkosi uHlangabeza, yena wazala iNkosi uNkanyiso ebibanjelwe nguNdlunkulu uHleziphi. Kukhona abasemaNcubeni abafuduka baze bayofika eSwazini, yikho kukhona abathi amaNcube angamaSwazi. Asekhona amaNcube aseDukuduku, uzalo lukaMadlozi, angaphansi kwesizwe saKwaMpukunyoni, eNkosini uNtokozo, kaMzokhulayo, kaMagweba, kaMadamu, kaMtubatuba, kaSomkhele, kaVeyane, kaMalanda, Mkhwanazi. Kukhona amanye amaNcube ahamba noMzilikazi kaMashobana Khumalo, ngesikhathi ebalekela iSilo uShaka, ngoba wawathatha ngaphansi kwezintaba zoKhahlamba (Drakensberg), wawela nawo imifula iLimpopo neZambezi, waze bayofika nawo eZimbabwe. UGugu Zuma-Ncube, ongumqophi wemidlalo yomabonwakude, noyindodakazi kaMnu.Jacob Zuma, ugane kuwona la maNcube aseZimbabwe.
IZIHLABANI ZASEMANCUBENI.
-USello Make-kaNcube, ungumlingisi esemnkantshubomvu, okade azakhela igama.
-UWiseman Mncube, ngomunye wabalingisi abanamagalelo wakulesi sibongo.
-UNtando Mncube, ungomunye wabalingisi bakulesi sibongo.
-UMduduzi Ncube, ungumculi osezakhele igama.
-USolwazi Nhlanhla Khubisa, uke wangena emkhakheni wezepolitiki.
-U-Andile Ncube, ungumethuli wezinhlelo zezemidlalo kwaSABC Sports.
-USamuel “Éwe” Khambule wayengumdlali wasemuva kwiMamelodi Sundowns.
IMITHOMBO ESTSHENZISIWE.
-Magema M Fuze, incwadi ethi abantu abamnyama lapho bedabuka khona.
-uSolwazi uJohn Laband incwadi ethi iSandlwana.\
-USolwazi uJhon Laband incwadi ethi Rope of Sands.
-Incwadi ka-Ian Knight ethi Brave Men’s Blood.
menzi.jele@ilanganews.co.za.